سنجش کیفیت زندگی درمناطق روستایی

سنجش کیفیت زندگی در مناطق روستایی

مطالعه موردی: بخش مرکزی شهرستان دلفان

پایان نامه دوره کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی روستایی

هر چند که ارتقاء کیفیت زندگی  در مقیاس های فردی و اجتماعی از دیر باز مورد توجه برنامه ریزان قرار داشته است اما در دهه های اخیر و با اولویت یافتن هدف اجتماعی توسعه و تدوین آنها در قالب برنامه های توسعه به تدریج نگرش انسانی و جامعه شناختی پیرامون کیفیت زندگی در ادبیات توسعه و همچنین برنامه ریزیها و سیاست گذاریهای کلان کشورهای پیشرفته راه یافته است.

با گسترش رویکرد انسانی و ورود مفهوم کیفیت زندگی در ادبیات توسعه پایدار و برنامه توسعه اجتماعی و اقتصادی نوین، مراکز و موسسات بسیاری به مطالعه پیرامون مفهوم کیفیت زندگی، شاخصهای سنجش و چگونگی ارتقاء آن می پردازند(امیدی، 1387،4 ). کیفیت زندگی مفهوم جدیدی نیست، این مفهوم در فلسفه یونان وجود داشته است و ارسطو در بحث از شادکامی بدان اشاره کرده است. همچنین در دوران جدید کسانی چون کیر کگارد 2،ژان پل سارتر 3،مازلو 4 و دیگران در بحث پیرامون حالات درونی شخص به آن توجه کرده اند. آنچه بدیهی است آینکه در علوم مختلف بنا به ابعاد و ماهیت متفاوتی که این واژه دارد تعابیر متفاوتی برای کیفیت زندگی بکار رفته است.

به عنوان مثال اقتصاد دانان مفهوم مطلوبیت را به جای کیفیت زندگی بکار می گیرند و یا روانشناسان از اصطلاحات رضایتمندی یا شادکامی استفاده می کنند.
در این فصل برای ورود به مبحث اصلی بیان مسئله و ضرورت موضوع، اهداف و پیشینه، فرضیات، تعاریف و مفاهیم، موانع و محدودیت های پژوهش و در پایان هم خلاصه از مطالب ارایه شده در این فصل می آید.

طرح مسآله

کیفیت زندگی در مناطق روستایی

قرن ها است که مردم به طور ذاتی به دنبال یک زندگی خوب بوده اند و در این راستا برای بهبود شرایط زیست خود سعی می کرد که تا از استعداد و توانمندیهای و ظرفیتهای خود حداکثر بهره برداری را بنماید و از این رو همواره مسآله اصلی این بود که زندگی مطلوب و باکیفیت چگونه زندگی است؟(اونق، 1384 ). افزون بر این متون توسعه نشان می دهد که حیطه مربوط به کیفیت زندگی و سنجش آن شاید در هیچ زمانی به اندازه امروز وسیع نبوده است، بطوریکه هر یک از متخصصان علوم از جمله اقتصادانان، دانشمندان علوم اجتماعی و متخصصان توسعه و کارگزاران دولتمردی هر کدام از دیدگاه خاصی به این مقوله توجه داشته و دارند. (جاجرمی و کلکته، 1385 ).

ولی وجه مشترک این دیدگاه را می توان اینگونه بیان کرد که کیفیت زندگی به عنوان یک اصطلاح کلی مفهومی برای نشان دادن چگونگی برآورده شدن نیازهای انسانی و هم چنین معیاری برای ادراک رضایت و عدم رضایت افراد و گروهها از ابعاد مختلف زندگی است. تا جایی که می توان گفت تحقیقات و مطالعات اخیر کیفیت زندگی عمومآ بر دو روش شناسی تاکید شده است.

روش اول، به شاخص های اجتماعی، اقتصادی قابل سنجش برای انعکاس میزان برآورده شدن نیازهای انسانی تآکید می شود و روش دوم، سطوح شادکامی و رضایتمندی، عمومآ براساس گزارشات شخصی افراد از تجارب زندگی تکیه می شود، که از آن به عنوان بهزیستی ذهنی یاد می شود. اما آنچه در اصطلاح اندازه های عینی کیفیت زندگی نامیده می شوند ، عموماَ بر شاخص های اجتماعی و اقتصادی متمرکز است، این در حالی است که اندازه های ذهنی کیفیت زندگی بر گزارشات شخصی افراد از تجارب زندگی متمرکز می باشند که مکمل شاخص های اجتماعی و اقتصادی هستند .

هر چند این دو روش مکمل هم هستند اما هر دو روش در مورد کیفیت زندگی بینش خاص خود را دارند،و همانند هر روش عملی دیگر دارای محدودیت های زیادی برای استفاده هستند.

همانطوریکه اشاره شد هر یک از رشته های گوناگون علمی، بر جنبه های خاصی از کیفیت زندگی که اغلب مناسب آن رشته است، تاکید کرده اند و با برگزیدن یک ابزار انعطاف پذیر برای سنجش کیفیت زندگی تلاش دارند که در همه فرهنگ ها، زمان ها و مکانها قابل استفاده باشد.با این وجود باید اذعان کرد که کیفیت زندگی به شدت متاثر از زمان ومکان است و مولفه ها و عوامل تشکیل دهنده اش با توجه به دوره زمانی و مکان جغرافیایی فرق خواهند کرد.

در این میان کیفیت زندگی مردم ومکانهای روستایی به عوامل زیادی وابسته است: میزان در دسترس بودن مشاغل با دستمزد مناسب، دسترسی به خدمات مهمی هم چون آموزش، بهداشت، انجمن های قوی، سلامت، محیط طبیعی، امنیت و ..این در حالی است که مردم شهر نیز به یک درجه به این نیاز ها وابسته هستند اما چالش های آنها برای زندگی بهتر، علیرغم وجود تشابهات، متفاوت از نواحی روستایی است.

برخی ازاین چالش ها به جریان و مسیر اصلی اقتصاد وابسته هستند، در حالیکه بقیه منحصر به چارچوب سازمانی و نهادی مناطق روستایی هستند.به سخن دیگر مقیاس کوچک و تراکم اندک سکونتگاههای روستایی، نبود تنوع شغل و درآمد کافی در بخش کشاورزی از سایر مراکز سکونتگاهی، فاصله و دوری، عدم وجود راههای مناسب و سیستم حمل ونقل کارآمد اجرای سیاست بنابراین .(Bullock, های ضروری برای احیای کیفیت زندگی روستایی را پیچیده تر می کند( 2004 بدست آوردن یک تصویر کامل و مفید از کیفیت زندگی تنها از طریق ترکیب شاخص های عینی و ذهنی ممکن است. ما نیز در این پژوهش به بررسی محدودیت های مفاهیم و روش های سنجش کیفیت زندگی از طریق ترکیب این دو دیدگاه اساسی پرداخته .

به عبارتی سنجش کیفیت زندگی درمناطق روستایی ، کیفیت زندگی را تابعی از هر دو سطح برآورده شدن نیازهای انسانی و میزان رضایت افراد و گروهها از برآورده شدن نیازهایشان، در نظر گرفته ایم. در این پژوهش برای سنجش کیفیت زندگی نواحی روستایی، روستاهای بخش مرکزی شهرستان دلفان به عنوان منطقه مورد مطالعه انتخاب شده
است.

این بخش شامل شش دهستان و 209 روستا می باشد از لحاظ جمعیتی بر اساس سرشماری سال 1385 این بخش دارای جمعیتی 81039 نفر جمعیت است که هفتاد درصد از جمعیت روستایی شهرستان دلفان را به خود اختصاص داده است این بخش در 33 درجه و 45 دقیقه طول شرقی و 47 درجه و 15 دقیقه عرض شمالی با مساحتی بالغ بر 1151 کیلومتر در مرکز شهرستان قرار گرفته است.

مهمترین دلایل انتخاب این بخش جهت انجام تحقیق 1- تراکم بالای جمعیت روستایی در این بخش است که همانگونه که در بالا ذکر گردید بیش از هفتاد درصد جمعیت روستایی شهرستان را به خود اختصاص داده است. 2- اختلاف زیاد که در روستاهای این بخش از نظر تعداد و تراکم جمعیتی، فاصله دسترسی به مرکز شهرستان، دیده میشود. 3- افزایش مهاجرت های روستایی و تخلیه روستاها در این بخش که همانند بسیاری از نقاط روستایی کشور میتواند ناشی از پایین بودن ابعاد مختلف کیفیت زندگی از جمله اشتغال و درآمد، عدم دسترسی به خدمات زیر بنایی و ضروری مانند بهداشت، آموزش،ارتباطات و محیط طبیعی سالم باشد.

فهرست مطالب: کیفیت زندگی در مناطق روستایی

فصل اول:کلیات تحقیق

-۱-۱ مقدمه.

-۲-۱ طرح مسئله

-۳-۱ پیشینه تحقیق

-۴-۱ سوالات تحقیق

-۵-۱ فرضیات تحقیق

-۶-۱ اهمیت و اهداف تحقیق

-۷-۱ ابزار و روش انجام تحقیق

-۸-۱ تعریف واژه های عملیاتی تحقیق

-۹-۱ محدودیتهای تحقیق

 فصل دوم: مبانی نظری تبیین کننده تحقیق

-۱-۲ مقدمه

-۲-۲ مفاهیم راهبردی

-۱-۲-۲ مفهوم توسعه

-۲-۲-۲ تغییر

-۳-۲-۲ تحول

-۴-۲-۲ پیشرفت

-۳-۲ توسعه پایدار

-۴-۲ ابعاد توسعه پایدار

۵-۲ – اهداف توسعه روستایی از دیدگاه توسعه پایدار

-۶-۲ رابطه توسعه پایدار روستایی و کیفیت زندگی

-۷-۲ مفهوم کیفیت زندگی

-۸-۲ چهارچوب کیفیت زندگی

۹-۲ شاخصهای کیفیت زندگی

-۱۰-۲ ابعاد کیفیت زندگی

-۱۱-۲ رویکردهای کیفیت زندگی

-۱-۱۱-۲ رویکرد عاملیت گرا

-۱-۱-۱۱-۲ رویکرد مطلوبیت گرایی

۲-۱-۱۱-۲ رویکردهای ارزشهای عام

-۳-۱-۱۱-۲ رویکردهای نیاز محور

-۱-۳-۱-۱۱-۲ رویکردهای نیازهای اساسی

-۲-۳-۱-۱۱-۲ رویکرد توسعه انسانی

-۳-۳-۱-۱۱-۲ نظریه نیازهای انسانی

-۴-۱-۱۱-۲ رویکرد قابلیتی

-۲-۱۲-۲ رویکردهای ساختارگرا

-۱-۲-۱۲-۲ کیفیت فراگیر زندگی برگر، اشمیت و نول

-۲-۲-۱۲-۲ کیفیت اجتماعی

-۱۳-۲ کیفیت زندگی از منظر برنامه ریزی: تلفیق رویکردها

-۱۴-۲ رویکردها، نظریه ها و مدلهای تفسیر کننده کیفیت زندگی

-۱۵ جمعبندی و نتیجه گیری… -۲

فصل سوم: روشناسی تحقیق

-۱-۳ مقدمه

-۲-۳ فرضیات تحقیق

-۳-۳ عملیاتی کردن متغیرها و مفاهیم تحقیق

-۱-۳-۳ شاخصهای ارزیابی کننده بعد کالبدی-محیطی

-۲-۳-۳ شاخصهای ارزیابی کننده بعد اقتصادی

-۳-۳-۳ شاخصهای ارزیابی کننده بعد اجتماعی

-۴-۳ فرآیند انجام تحقیق

-۵-۳ معرفی منطقه مورد مطالعه

مقدمه

-۲-۵-۳ موقعیت محدوده مورد مطالعه

-۳-۵-۳ زمین شناسی

-۴-۵-۳ ژئومورفولوژی

-۵-۵-۳ خصوصیات آب و هوایی

-۶-۵-۳ خاک

-۷-۵-۳ پوشش گیاهی

-۸-۵-۳ ویژگی های اجتماعی

-۱-۸-۵-۳ پیشینه سکونت و استقرار جمعیت در منطقه.

-۲-۸-۵-۳ ویژگی های جمعیت

-۳-۸-۵-۳ حرکات جمعیتی

-۴-۸-۵-۳ سواد و تحصیلات

-۵-۸-۵-۳ اوضاع کلی

-۹-۵-۳ وضع موجود منطقه مورد مطالعه برحسب شاخص های تحقیق

-۱-۹-۵-۳ وضعیت اشتغال

-۲-۹-۵-۳ وضعیت سواد و آگاهی

-۳-۹-۵-۳ وضعیت دهستان از نظر خدمات زیربنایی

-۴-۹-۵-۳ وضعیت دهستان از نظر دسترسی به خدمات تولیدی و مصرفی

-۵-۹-۵-۳ وضعیت دهستان از نظر مسکن و معابر

-۶-۹-۵-۳ وضعیت دهستان از نظر مکانیزاسیون و مدرنیزاسیون مزارع

-۷-۹-۵-۳ وضعیت کشاورزی در دهستان جهادآباد

-۶-۳ جمع بندی و قابلیت ها و محدودیت های دهستان جهادآباد

-۷-۳ جامعه نمونه

-۸-۳ روایی و پایایی

فصل چهارم: یافته های تحقیق

-۱-۴ یافته های توصیفی

تجانس و سنخیت اعضای مشاع

-۲-۱-۴ فاصله مشاع ها تا شهر

-۳-۱-۴ وضعیت سواد اعضای مشاع

-۴-۱-۴ رتبه عملکرد مشاع ها(حاصل تحلیل های بخش بعدی) و وضعیت مشاع ها از نظر فاصله تا شهر، سطح سواد اعضا و میزان سنخیت اعضای مشاع با هم

-۲-۴ یافته های تحلیلی (آمار استنباطی)

-۱-۲-۴ تعیین وزن شاخص های ارزیابی کننده عملکرد تعاونی های مشاع.

..(TOPSIS) -2-2-4 تکنیک رتبه بندی بر اساس تشابه به حل ایده آل

-۳-۲-۴ تحلیل های تحقیق در بعد کالبدی-محیطی

-۱-۳-۲-۳ آزمون فرضیه اول

-۲-۳-۲-۳ آزمون فرضیه دوم

-۳-۳-۲-۳ یافته تحقیق در بعد کالبدی محیطی

-۴-۲-۴ تحلیل های تحقیق در بعد اجتماعی

-۱-۴-۲-۴ آزمون فرضیه سوم

-۲-۴-۲-۴ آزمون فرضیه چهارم

-۳-۴-۲-۴ یافته های تحقیق در بعد اجتماعی

-۳-۲-۴ رتبه بندی سطح عملکرد و میزان مشارکت در تعاونی های مشاع

-۴-۲-۴ تحلیل رگرسیون و رابطه خطی معنادار بین عوامل سطح توسعه یافتگی و میزان مشارکت
اعضای مشاع

-۵-۲-۴ تحلیل های تحقیق در بعد اقتصادی

-۱-۵-۲-۴ آزمون فرضیه پنجم

-۲-۵-۲-۴ آزمون فرضیه ششم

-۳-۵-۲-۴ یافته های تحقیق در بعد اقتصادی

-۶-۲-۴ نتیجه گیری

نتایج تحقیق بر حسب مباحث نظری تحقیق

-۲-۶-۲-۴ نتایج تحقیق بر حسب تحلیل های صورت گرفته

پیشنهادات و راهکارها

فهرست اشکال: سنجش کیفیت زندگی در مناطق روستایی

۱)موانع و مسایل توسعه بخش کشاورزی ایرانشکل( ۲
۲): ساز مان تولید پایدار و پاسخ گو- شکل( ۲
۳)-ساختارهای اجتماعی و فضاسازی صورت گرفته برای تحقق نهادها و آرمان های مردم در – شکل( ۲
پس از انقلاب.
۴)- چارچوب نظری تحقیق- شکل( ۲
۱-مدل مفهومی فرآیند انجام تحقیق- شکل ۳
۲-مدل مفهومی تحقیق- شکل ۳

فهرست جداول:

۱)- پیشینه تحقیق در خصوص ارزیابی عملکرد تعاونی های مشاع- جدول( ۱
۱)-مقایسه عملکرد نظام های بهره برداری در ایران- جدول( ۲
۲)الگوها، رهیافت ها و رویکرد های توسعه روستایی و کشاورزی – جدول( ۲
۱۳۳۵- ۱)-جمعیت و نرخ رشد شهرستان دلفان طی سال های ۸۵ – جدول ( ۳
۲)-جمعیت شهری و روستایی شهرستان دلفان- جدول( ۳
…….. ۳) نسبت تعداد باسوادان و بی سوادان به کل جمعیت شهر دلفان در سال ۱۳۸۵ – جدول( ۳
۴)- وضعیت سواد و بی سوادی در دهستان جهادآباد- جدول( ۳
۵)-سطح زیرکشت و مقدار تولید محصولات کشاورزی در دهستان جهادآباد- جدول

۱)-عملکرد مشاع ها و وضعیت آنها از نظر سواد،تجانس و فاصله تا شهر- جدول( ۴
۲) وزن دهی به شاخص های عملکرد تعاونی های مشاع به روش دو به دویی یا زوجی.. – جدول( ۴
۳):- رتبه بندی تعاونی های مشاع به روش تاپسیس- جدول( ۴

تک نمونه ای) برای شاخص میزان رضایت از خدمات زیربناییt) 4)-آزمون – (جدول ۴جدول(

تک نمونه ای) برای شاخص میزان حفاظت از منابعt) 6)-آزمون – (جدول ۴

تک نمونه ای برای مقایسه شاخص حفاظت از منابع بین مشاع هاt 7)-آزمون – جدول( ۴

تک نمونه ای) برای شاخص میزان مشارکتt) 8)-آزمون – (جدول ۴

تک نمونه ای برای مقایسه شاخص مشارکت بین مشاع هاt 9): آزمون – جدول( ۴

تک نمونه ای) برای شاخص میزان دسترسی به نهاده ها و خدماتt) 10 )-آزمون – جدول( ۴

تک نمونه ای برای مقایسه شاخصدسترسی به خدمات تولیدی و مصرفی بین t 11 ): آزمون – جدول( ۴ مشاع هاپ

۱۲ )-ارزیابی میزان مشارکت و همکاری بین اعضا- جدول( ۴
۱۳ )رتبه بندی سطح عملکرد و میزان مشارکت در تعاونی های مشاع- جدول( ۴

تک نمونه ای) برای شاخص های میزان بهره وری و کیفیت اشتغالt) 14 )- آزمون – (جدول ۴

تک نمونه ای برای مقایسه شاخص های بهره وری و کیفیت اشتغال بین مشاع t 15 )- آزمون – جدول( ۴ ها.

تک نمونه ای) برای شاخص میزان مکانیزاسیون و مدرنیزاسیون مزرعهt) 16 )-آزمون – (جدول ۴

تک نمونه ای بر بر روی شاخص های ضریب مدرنیزاسیون و t 17 )- نتایج حاصل از آزمون – جدول( ۴ ضریب مکانیزاسیون.

تک نمونه ای برای مقایسه شاخص های محیطی و کالبدی بین مشاع ها t 18 ): آزمون – جدول( ۴

تک نمونه ای برای مقایسه شاخص های اجتماعی بین مشاع هاt 19 ): آزمون – جدول( ۴

تک نمونه ای برای مقایسه شاخص های اقتصادی بین مشاع هاt 20 )- آزمون – جدول( ۴

فهرست نمودارها:

۱-نسبت جمعیت شهری و روستایی دلفان- نمودار ۳
۱)-مقایسه میزان تجانس در مشاع ها در دو دوره ابتدای عضویت و در حال حاضر – نمودار( ۴
۲)-مقایسه مشاع ها از نظر فاصله تا شهر- نمودار( ۴
۳)-مقایسه سطح سواد اعضای مشاع ها- نمودار( ۴
۴): معادله خطی رابطه بین سطح عملکرد تعاونی های مشاع و مشارکت بین اعضاء – نمودار( ۴
۱)- نقشه منطقه مورد مطالعه – نقشه