فن و هنر سفالگری “رایگان”

نویسنده:

هنر سفالگری

رشته هنر : فن و هنر سفالگریهنر سفالگری

 

مقدمه:

خلق الانسان من صلصال کالفخار

خداوند انسان را از گل کوزه گری آفرید

 ماده ی سفالگری گل است.گل دردستها جان می گیردو به شکلهای مختلف در می آید.

مثل کوزه وظروفی که نقشهای برجسته دارند.

سفالگری به عنوان یکی از بر جسته ترین مظاهر هنر اسلامی دارای نقوش متنوعی بوده که همواره با اعتقادات دینی وتصورات هنرمند از هستی عجین بوده است.

فن وهنر سفالگری ایران به علت جنبه های گوناگون اقتصادی ،فرهنگی و تا حدودی مذهبی از گذشته ی بسیار دور مورد توجه قرار گرفته ودر هر دوره با وضعیت سیاسی منطقه و کشورتحول وتوسعه یافته است.نمونه های سفالینه که از محوطه های باستانی ایران کشف شده وارتباط این هنر را با فرهنگ،اقتصادومذهب از یک طرف و ذوق وسلیقه ی شخصی و قومی سفالگران از طرف دیگر نشان می دهد.

در هزاره ی پنجم(ق.م)اختراع چرخ سفالگری تحولی چشمگیر دراین هنر وتأثیربسیاری در زمینه ی اقتصادی به وجودآورد.یکی ازمهمترین ابعادفن وهنرسفالگری درآن زمان را می توان بعد و جنبه ی فرهنگی واجتماعی آن دانست،چه آشنایی ما از ارتباط موجود بین اقوام با یکدیگر در آن روزگاران بیشتر از دست ساخته های هنری مانند سفالگری امکان پذیر است.

سهم سفالگران مسلمان به جهان سفالگری از ارزش بسیار بالایی برخوردار است.این سفالگران اولین کسانی بودند که تکنیک ودانش توسعه ی سرامیک های لعاب دار تزئینی را به اروپا الهام بخشیدند.

سفالگران دوران اسلامی با تمامی روش های ساخت دستی،چرخ کاری وقالبگیری آشنا بودند و تلاش همیشگی آنها در دستیابی به روش های جدید ساخت و لعاب های تازه در آثار به جا مانده به خوبی هویداست.

بخشی از سفالینه های این دوران تنها با یک روش ساخت و لعاب تک رنگ وبخشی دیگر از ترکیب چند روش ولعاب های گوناگون تهیه شده اند.سفالینه های بدون لعاب یا خام پخت در دوران ابتدایی تحول سفالگری،از طرح ها و نقوش تزئینی نفیس سفال های لعابدار بر خوردار بودند.جام،پیاله،ابریق،کوزه و…از جمله این آثار هستند که با روش های قالبی،نقش افزوده واستفاده از مهر تهیه شده و با طرح های گیاهی ،خط نگاری،جانوری وهندسی تزئین یافته اند.سفالگران اسلامی با روش نقاشی زیر لعاب نیز به خوبی آشنا بودند.در این روش،لعاب شفافی که بر روی شیء زده می شد،سبب جلا یافتن ومحافظت رنگ های زیرین می گردید.برای این منظور ابتدا زمینه طرح را با لعاب سفید اکسید روی، پوشانده و سپس با رنگ های مختلف به تزئین نقوش اقدام می نمودند و سر انجام با زدن لعاب شفاف کار را به اتمام می رساندند.

بررسی سفالینه های نیشابور بیانگر هنر به جای مانده در این سفالینه ها در ادامه ی روند هنر فلز کاری دوره ی ساسانی با الهام گیری از دین مقدس اسلام است.

بررسی سفالینه ها مهارت در ساخت،تزئینات به کار رفته در ظروف،نوشته های ادوار مختلف وسیر تحول خط را از آغاز دوران اسلامی ممکن می سازد.امید است این تحقیق گامی هماهنگ و هم طریق در احیای نقوش اصیل سفالینه ها باشد.

در انتها از زحمات استاد ارجمند جناب آقای مهندس احمد زاده که در این تحقیق مرا یاری نمودند تشکر و سپاسگزاری می نمایم.

این مطلب را هم ببینید  دانلود رایگان هنر کاشی کاری

چکیده:

در قرون اولیه  اسلام شیوه ی سفالگری کم و بیش همانند دوره ی قبل از اسلام ادامه پیدا کرد بخصوص  گروهی از سفالینه های بی لعاب قرون اولیه اسلام شباهتی چشمگیر به ظروف سفالین قبل از اسلام  و مخصوصا اواخر دوره ساسانی دارند.

از قرن سوم هجری در هنر سفالگری دگرگونی و تحولی شگرف پدید آمد و هنر سفالگری از نظر لعاب دهی و تزیین نقوش به مرحله بسیار یشرفته ای رسید.موضوع نقوش این ظروف بسیار قابل توجه بوده و  این مطلب را روشن می نماید که اگر چه از بعضی جهات کوزه گران نیشابور  احتمالا از چینی ها اقتباس کرده اند ولی بطور کلی هنر آنان دنباله رو هنر ساسانی است.

مهمترین تکنیک های تزیین ظروف در نیشابور:

1.سفال با پوشش گلی

2.سفالینه با تزیین زرین فام

3.سفالینه با لعاب پاشیده

4.سفالینه با نقش کنده

5.سفالینه با لعاب یکرنگ

6.سفالینه با نقوش رنگارنگ

سفال با نقش کنده به چند دسته تقسیم می شود که عبارتند از:

1.سفال کنده با نقش هندسی

2.سفال کنده با نقش گیاهی

3.سفال کنده با نقش حیوان

4.سفال کنده نوشته دار

5.سفال کنده با نقش انسان

 

 از نمونه های برجسته این نوع سفالینه جامی در تهران (موزه باستانشناسی) و جامی با پیکر ایستاده      می باشد. پیکره ها در مقابل پس زمینه ای ایستاده اند که با تصاویر حیوانات، گل ها، نخل ها، و کتیبه ها پوشیده شده است. تعدادی از سفالینه ها ی محلی نیشابور نیز وجود دارد که از مشخصه های آن، پرندگان بزرگ کاکل سبز با رنگ سیاه و اخرایی و حاشیه هایی از سفید و سبز است.

سفالینه های یافت شده متعلق به قرون سوم و چهارم هجری قمری با نقوش سیاه ،قرمز وارغوانی بر روی متن سفید عاجی رنگ است.

سفال های گل سرخ رنگ به شکل کاسه ،بشقاب با تصاویر انسان،حیوان،پرنده وگلهای تزئینی و نقش مرغ با نوشته های تزئینی کوفی می باشد.کتیبه های سفالین را کلمات قصار، احادیث،گفته های بزرگان،ضرب المثل هاو… در بر می گیرد که به ویژه در جدار داخلی و سپس بر کف و یا بر روی آن جای گرفته است.

نقوش سفال در ادوار اسلامی از چند منظر مورد بررسی قرار می گیرد:

بررسی نقوش انسانی با توجه به جهان بینی عرفانی

بررسی نقوش انسانی مرتبط با مراسم ماه محرم

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با ادبیات

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با مفاهیم نجومی

این بود مختصری درباره هنر ارزنده و شاخص سفالگری نیشابور و ظروفی که تا به امروز زینت بخش موزه های ایران و جهان می باشند.

این مطلب را هم ببینید  قلمکاری، هنری برخاسته از تاریخ ایران زمین"رایگان"

فن و هنر سفالگری:

فن و هنر سفالگری ایران به علت جنبه های گوناگون اقتصادی، فرهنگی و تا حدودی مذهبی از گذشته بسیار دور مورد توجه قرار گرفته و در هر دوره با وضعیت سیاسی منطقه و کشور تحول و توسعه یافته است. نمونه های سفالینه که از محوطه های باستانی ایران کشف شده و ارتباط این هنر را با فرهنگ، اقتصاد و مذهب از یک طرف و ذوق و سلیقه شخصی و قومی سفالگران از طرف دیگر نشان می دهد.

در هزاره پنجم (ق.م) اختراع چراغ سفالگری تحولی چشمگیر در این هنر و تاثیر بسیاری در جنبه اقتصادی بوجود آورد. یکی از مهمترین ابعاد فن و هنر سفالگری در آن زمان را می توان بعد و جنبه فرهنگی و اجتماعی آن دانست، چه آشنایی ما از ارتباط موجود بین اقوام با یکدیگر در آن روزگاران بیشتر از دست ساخته های هنری مانند سفالگری امکان پذیر است.

فن و هنر سفالگری

در قرون اولیه اسلام شیوه سفالگری کم و بیش همانند دوره قبل از اسلام  ادامه پیدا کرد بخصوص گروهی از  سفالینه های بی لعاب قرون اولیه اسلام شباهتی چشمگیر به ظروف سفالین قبل از اسلام  و مخصوصا اواخر دوره ساسانی دارند.

از قرن سوم هجری در هنر سفالگری دگرگونی و تحولی شگرف پدید آمد و هنر سفالگری از نظر لعاب دهی و تزیین نقوش به مرحله بسیار یشرفته ای رسید و مراکز سفالگری متعددی در اکثر نقاط  مختلف ایران بویژه در شمال و شمال شرقی بوجود آمد. از جمله مراکز مهم سفالگری می توان به شوش در جنوب غرب، استخر و سیراف در جنوب، نیشابور، جرجان، آمل و ساری در شمال اشاره کرد.

 همانطور که گفته شد قرون سوم و چهرم هجری را می توان به عبارتی اوج هنر سفالگری دانست، خصوصا در شهر نیشابور  که مهمترین دوره سفالگری نیشابور در این دو قرن بوده است.

مجموعه سفال های نیشابور بسیار جالب است و نمونه های مختلفی از هنر سفالسازی ایران را مشخص می کند.

نمونه های کشف شده نشان می دهد که ظروف سفالین آن زمان را چگونه تزئین می کرده اند.

موضوع نقوش این ظروف بسیار قابل توجه بوده و  این مطلب را روشن می نماید که اگر چه از بعضی جهات کوزه گران نیشابور  احتمالاً از چینی ها اقتباس کرده اند ولی بطور کلی هنر آنان دنباله رو هنر ساسانی است.

هنر ساسانی

در میان ظروف شناخته شده از نیشابور  ظرفی بی نظیر بود که در آرایش آن باز نمایی های پیکره ای داشت و از نظر سبک ورنگ به کار رفته  بسیارچشمگیر بود. رنگهایی چون سیاه برای خطوط پیکره ها، سبز، زرد، خردلی روشن وانواع قهوه ای سیربه کار گرفته شده و چهره پیکره ها  اغلب شبیه پیکره هایی است که روی سفالینه های لعابی بین النهرین به چشم می خورد.

ازنمونه های برجسته این نوع سفالینه جامی درتهران (موزه باستانشناسی) و جامی با پیکر ایستاده         می باشد. پیکره ها در مقابل پس زمینه ای ایستاده اند که با تصاویر حیوانات، گل ها، نخل ها، و کتیبه ها پوشیده شده است. تعدادی از سفالینه ها ی محلی نیشابور نیز وجود دارد که از مشخصه های آن، پرندگان بزرگ کاکل سبز با رنگ سیاه و اخرایی و حاشیه هایی از سفید و سبز است.

درفاصله سال های١٣١۸ −١٣١۵ خورشیدی، هیات باستان شناسی موزه مترو پلیتن آمریکا در شهر نیشابور، حفریاتی انجام دادند و آثاری از دوران تمدن اسلامی بدست آودند که بیشتر این سفالینه ها شامل سفال های لعابدار عاجی رنگ مزین به خطوط کوفی و همچنین ظروف زرین فام و رنگارنگ با نقوش کنده، لعاب پاشیده و با نقوش قالب زده و همچنین ظروف یکرنگ بوده اند و معروفتر از همه نوعی سفالینه دارای نوشته قهوه ای کوفی تزیینی است که چگونگی و نحوه نگارش خطوط کوفی بر روی ظروف سفالین، ذهن بسیاری از پژوهشگران را به خود معطوف کرده است.

آقای چارلز.ک.ویلکسون، موزه دار موزه مترو پلیتن در طی حفاری هایی که در منطقه نیشابور داشته است، در کتاب خود ظروف بدست آمده از تپه های باستانی نیشابور را اینگونه تقسیم کرده است:

1.ظروف نخودی رنگ

2.ظروف رنگ پاشیده

3.ظروف سیاه رنگ بر زمینه سفید

4.ظروف رنگارنگ بر زمینه سفید

5.ظروف با پوشش دوغآبی های زمینه رنگی

6.ظروف سفید مات

7.ظروف زرد رنگ مات

8.ظروف سیاه رنگ با لکه های زرد

9.ظروف تک رنگ

10. ظروف منسوب به کشور چین

11. ظروف با لعاب قلیایی و قابهای آنها

12.   ظروف بدون لعاب

از مشخصات ظروفی که مورد بررسی قرار گرفته اند، نقش برای تزیین این ظروف استفاده شده، یعنی نقش درصد مهمی از ظروف را چه بصورت مستقل و چه در کنار نوشته ها پوشانده است. ظرافت از مشخصات ویژه این ظروف است که شامل نقطه ها، حرکت ها از قبیل خطوط صاف، مورب، تابدار، خمیده و یا بصورت لکه هایی در ظرف پراکنده شده اند، می باشد و بطور کلی تشکیل دهنده مجموعه ای مشتق از اشکال و طرح هایی ملموس که به سادگی در اطراف ما دیده می شوند، می باشند. در تعداد بسیار زیادی از ظروف بررسی شده به نقوش هندسی و مجرد اکتفا شده که اگر بیان کننده منظور خاص (نشانه و یا هنر) نباشند در مجموعه نقوش هندسی و انتزاعی طبقه بندی می شوند.

از مهمترین تکنیک های تزیین ظروف در نیشابور:

1.سفال با پوشش گلی

2.سفالینه با تزیین زرین فام

3.سفالینه با لعاب پاشیده

4.سفالینه با نقش کنده

5.سفالینه با لعاب یکرنگ

6.سفالینه با نقوش رنگارنگ

هستند، که برای آشنایی بیشتر با این تکنیک ها به توضیح مختصری از هر کدام می پردازیم.

 

سفال با پوشش گلی:

 پوشش گلی در رنگ های مختلفی به کار برده می شود ولی غالباً به رنگ سفید و یا شیری بوده است این ظروف بیشتر در شمال شرق ایران در مراکز سفالگری چون نیشابور، سمرقند، جرجان و لشگری بازار معمول بوده است و به همین جهت در گذشته این گروه سفالینه به ظروف شمال شرقی معروف بوده است. ظرف سفالی را  با پوشش گلی پوشانده و سپس با نقوش سیاه رنگ یا قهوهای تیره، آرایش و با لعاب سرب بر روی آنها تزیین کامل شده است. تزیین این نوع سفالینه شامل نقطه چین های مرتب، پرندگان، گل های سبک و مهمتر از همه نوشته به خط کوفی است که عموما لبه و بدنه داخلی ظرف را فرا گرفته است. یکی از ویژگی های این سبک عدم تراکم نقش و ایجاد فضای خالی در تزیین زمینه می باشد.

سفالینه با نقوش رنگارنگ:

این سفالینه زیبایی خاصی را داراست. رنگ هایی چون ارغوانی تیره، سیاه، زرد، قهوه ای تیره، اخرایی، بصورت ورقه ای نازک بر روی زمینه مات و پوشش گلی، آن را تزیین می کند. نقوش متنوع و غالبا حیوان پرنده، بخصوص کبوترهای مشبک، دایره های توپر و گل های مشبک می باشد، که گاه با نوشته کوفی تزیین شده است.

سفالینه با تزیین زرین فام:

 این نوع سفالینه پس از آنکه با پوشش گلی پوشانده شد با لعابی رنگین که با اکسید فلزات مختلف ترکیب یافته پوشش می گیرد و در نتیجه پس از پخت دارای درخشندگی خاصی می شود.

سفالینه با لعاب پوشیده:

در ساخت این نوع سفالینه، سفالگر، لعابی به رنگ های قهوه ای، زرد، سبز را به تنهایی یا توأماً بر روی سطجح داخلی یا خارجی ظروف می پاشیده است.

سفالیه با نقش کنده:

 یکی از تزئینات متداول اوایل اسلام است که بر روی ظروف لعابدار به کار می رفته است، این نقوش ساده شامل خطوط نا منظم درهم بوده که بر روی بدنه داخلی ظروف تزیین گردیده و سپس با لعاب هایی  به رنگ های سبز و زرد پوشش می گردیده است.

سفال با نقش کنده به چند دسته تقسیم می شود که عبارتند از:

1.سفال کنده با نقش هندسی

2.سفال کنده با نقش گیاهی

3.سفال کنده با نقش حیوان

4.سفال کنده نوشته دار

5.سفال کنده با نقش انسان

سفالینه با لعاب یکرنگ:

 در پوشش ظروف از رنگ هایی چون لاجوردی، آبی، سبز، زرد، قهوه ای، سفید و بیشتر از همه با لعاب آبی یا فیروزه ای آرایش شده است. دراین تکنیک پس از تزیین ظرف با نقوش کنده یا خطوط هندسی بوسیله یکی ازرنگ های نام برده شده، پوشش داده می شده وشکل ظروف عموماً کاسه ،   بشقاب، قدح با لبه صاف و گاه برگشته، بدنه کشیده و محدب و کف حلقه ای بوده است.

سفال اسلامی

کلیاتی درباره سفال اسلامی

سفال سرزمین های اسلامی را از جهت نوع تکنیک و نقش و تزئین آن باید هنری مشکل و جذب کننده دانست. سفال لعابدار اسلامی حلقه زنجیری است میان چینی (Porcelaine) خاور دور و بارفتن (Faience) اروپا.

نفوذ هنر سفال سازی چین و خاور دور بر روی هنر سرامیک اسلامی بدلیل وجود عوامل اقتصادی و سیاسی و بخصوص راه تجارتی جاده چین قابل توجیه است.

این نفوذ یک جانبه نبود چنانکه در چین برخی کلکسیونها، سفالهای لعابدار ساخته شده در کارگاههای ایران را در خود محفوظ می داشتند.

موضوع بررسی سفال اسلامی مسائل ومشکلات مختلفی را طرح میسازد که از آنجمله امر بررسی و شناسائی مراکز  تولید را میتوان نام برد.

موضوع حفاری های غیرعلمی و حفاری های قاچاق تا این سالهای اخیر مشکل تاریخ گذاری و تعیین محل را برای اکثر سفالهای بدست آمده طرح میسازد.

باین مشکل باید مشکل استفاده حکام و شاهان از هنرمندان نواحی مختلف و احتمالا دوردست امپراطوری آنها را نیز اضافه کرد. چنانکه در یک محل چند نوع تکنیک و چند نوع طرح را میتوان مشاهده نمود که در اصل به نواحی دیگر تعلق دارند.

اگرچه اکثر کشورهای اسلامی تولید کننده عمده اشیاء سفالی بوده اند، ولی در  ایران است که میتوان با کهن ترین اشیا، سفالی و موفقیت های قابل توجه در تکنیک های مختلف ساخت سفال برخورد کرد.

از جمله محلی چون شوش که دوران اسلامی آن در دنبال دورانهای قبلی قرار دارد ، یک مجموعه گوناگون از فرمها و تکنیکها را عرضه میدارد که اغلب مشکل بتوان گفت که کدام یک اشیاء محلی هستند و کدامیک از خارج بآنجا آورده شده اند.

در طی قرنهای دهم و یازدهم شهرهای نیشابور و سمرقند که بر روی راه کاروانی خاور دور قرارداشتند، برای تولید سفال که در برخی زمینه ها تحت نفوذ «تانگ1 » قرار داشت، موقعیت ممتازی بدست آوردند. تزئین اسن دسته از سفالها اغلب بصورت متمرکز و برروی یک زمینه کرم با رنگهای قهوه ای – زرد و قرمز آجری با حذف رنگ آبی صورت گرفته است. طرحهای این دسته از سفالها را، تزئینات نوشته و کتیبه دار تشکیل می دهد.
 

سفال گبری :

سفال معروف گبری که با دسته قبلی اختلاف زیادی دارد در ناحیه کوهستانی زنجان ساخته شده است. ناحیه مزبور منطقه ایست که به اعتباری بعد از حمله اعراب گروهی از زرتشتیان به آنجا مهاجرت  می کنند. تزئینات این نوع سفال برروی یک لعاب یک رنگ قهوه ای یا سبز که از سنت دوره ساسانی استفاده شده و  نزد زرتشتیان جاویدان مانده انجام گرفته است.

سفال دوره سلجوقی :

درعهد سلجوقیان بسیاری از شهرهای بزرگ ایران که امروز بصورت شهری درجه دوم درآمده اند، مانند : ری – کاشان و ساوه ، دوران شکوفائی خود را می گذرانیدند و قهرمان هنری بسیار ظریف بودند . از جمله هنر سفالگری در این عهد از نظر فرم و تکنیک بدون شک به بالاترین حد پیشرفت خود رسید.

نفوذ هنر «سونگ1» مربوط به چین در سری سفالهای سفید که زیبائی آن در آن واحد مربوط به فرم و ظرافت خمیر سفال بود خودنمائی کرد.

از جانب دیگر در چین نیز سفالگران تزئین مشبکی را از ایران تقلید کردند، دکور مزبور امکان این را می داد که نور از پس یک توری نیم شفاف خودنمائی کند.

سفال مینائی ایران:

تکنیک سفال مینائی تا قبل از قرن هیجدهم در اروپا شناخته نشده بود. این سبک سفالگری انسان را به جهان مینیاتور و شعر فارسی داخل می سازد.

استفاده از سفال در تزئینات بنا و معماری : از عهد سلجوقیان بود که بکار بردن سفال به صورت دکور معماری در بناهای شخصی و مذهبی ورسمی تحول پیدا کرد . مساجد به کمک محرابهای کاشی کاری تزئین شدند و سطح داخل و خارجی مساجد به کمک کاشی های تزئینی پوشیده گشت.

همین شیوه کار در آناتولی نیز رایج گشت . بااین فرق که درکاشی های آناتولی رنگ آبی وسیاه ، 
 

رنگ مسلط می باشد. کاشی های آناتولی اگر چه از نظر نقش ودکور شبیه به آثار ایران است ولی از نظر تکنیک ورنگ با آن فرق دارد.

حمله مغول سبب وارد آمدن ضربه شدیدی به امر تولید کاشی برای استفاده در معماری گشت. در ضمن مغولها موجبات نفوذ جدیدی از هنر چین را برروی سفالگری سبب شدند.

سفال دوره عثمانی:

نوعی سفال معروف و قابل پسند در اروپا در این دوره بوجود آمد که خاک آن دارای سیلیس فراوان بوده و حالت شدید شیشه مانندی بآن می بخشد و در نتیجه با قرار گرفتن لعاب برروی آن تزئینات ظرف را به چشم دل انگیز تر می ساخت.

سفال دوره صفویه ایران :

 در دوره صفویه سفال گوناگونی وسیعی از نظر شکل – تکنیک و تزئین را عرضه می دارد . حکمرانان و شاهان صفوی به نوع بدل چینی1 که بطور مستقیم تحت تأثیر آثار «مینگ2 » ایجاد شده بود علاقه داشتند.

در همین زمان نیز با دسته هائی از سفال برخورد می کنیم که تکنیک جلا وبرق فلزی رو به انحطاط را برگزیده اند. موضوعات عبارتند از : باغ – زندگی درباری و غیره که تمامی از شیوه مینیاتور الهام گرفته است.

نظیر همین صحنه ها در کنار نقاشی های دیواری قصرها بر روی سطح کاشی های لعابدار نیز دیده میشود. در حالیکه مساجد با کاشی های نقش گل و درخت مزین شده اند.

 

هنر سفالگری و بررسی نقوش آن در ادوار اسلامی:

سفالگری به عنوان یکی از برجسته ترین مظاهر هنر اسلامی دارای نقوش متنوعی بوده ک ههمواره با اعتقادات دینی و تصورات هنرمند از هستی عجین بوده است .هنرمند سفالگر همواره از نقوشی بهره می گیرد که برگرفته از احساس و ادراک و تجربه ی باطنی وی بوده است .

هنرمند مسلمان برای بیان حقایق متعالی اصیل دینی و در هنر معنوی واسطه ی سیر از ظاهر به باطن است وجلوه هایی ازجلوات حق تعالی را روشن می سازد.تجلی بینش توحیدی درنقوش سفال های 

ادوار اسلامی با گزینش نقش دایره صورت می گیرد .دایره اساسی ترین و کلی ترین نماد و انگاره برای نمایش این مکاشفه است .نگارگر سفالینه در داخل کاسه های مدور ،هماهنگ با حرکت چرخ سفالگری، قلم رنگ خود را در یک دایره ی کامل در اطراف بدنه می چرخاند و سپس تمامی نقوش را در درون این دایره محاط می کند .نگارگر سفالینه از نقوش انسانی به عنوان موضوعی خاص بهره می گیرد وفضایی را ابداع می کند که بشر را در مسیر شناخت شأن ازلی خویش یاری می رساند .این نقوش در ضمن جذابیت و تحرک ، بسیار ساده و به صورتی نمادین و رمز گونه نشان داده  شده است .

بررسی نقوش انسانی با توجه به جهان بینی عرفانی :

نقش فوق العاده ی عظیمی که انسان از این دیدگاه مورد بررسی قرار می گیرد نقش انسان و علاوه بر آن نحوه ی ترکیب بندی نقش انسان با دیگر نقوشی که سطح سفال را تزئین می کند تصویری نمادین از حقیقت انسان را به نمایش می گذارد .جمع جان وتن انسان و ظهور آتش عشق در تصویر نمادین “مردی “در مقام انسان لاهوتی و “زنی”در مقام انسان ناسوتی و درختی که میان این دو قرار دارد و شکوفایی خود را از حاصل جمع آن دو می گیرد در تصاویر متعددی از سفال های مختلف مشاهده می کنیم .

بررسی نقوش انسانی مرتبط با مراسم ماه محرم :

سوگواری فاجعه ی کربلا در سفال های ادوار گوناگون اسلامی (علی رغم رواج مذهب تسنن از سوی برخی حکومت ها )چهره ی روشنی از قدمت عزاداری ایرانیان در غم شهادت سید الشهداء امام حسین (ع) از صدر تاریخ اسلام  تا به امروز ارائه می دهد و بدین ترتیب نقش عظیم ایرانیان را در حفظ و تداوم ارزشهای اسلامی روشن می سازد

پاورپوینت نقاشی قهوه خانه ای این مطلب را هم ببیند

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با ادبیات:

با توجه به اینکه در ایران همواره هنر و به خصوص نگارگری تابع شعر و اندیشه های دینی فلسفی بوده است بسیار حائز اهمیت است .از دیر باز همواره ادبیات فارسی و هنر ایرانی پیوند درونی و همخوانی ذاتی داشته اند ،زیرا هنرور و سخنور مسلمان هر دو بر اساس بینشی یگانه و مشابه دست به آفرینش می زده اند .

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با مفاهیم نجومی :

با توجه به اهمیت نجوم و هیأت در ادوار اسلامی و در همین زمینه ، تدوین کتابهایی فراوان نظیر “صور الکواکب “1جایگاه ویژه ی این دسته از نقوش را بیش از پیش روشن می سازد .ساخت بشقاب های “اسطرلاب “از سفال ،اهمیت ماده ی سفال ، “آب و گل “را که رمز هستی نیز به شمار می رود در رابطه با ماهیت این علم موردتوجه قرار  می دهد .

نگارش بر سفالینه و کاشی در تمام ادوار اسلامی یکی از تزئینات مهم و مورد علاقه ی سفالگران بوده است ،که زمانی با الهام از عقاید و گرایش های مذهبی ، و زمانی تحت تأثیر ادبیات شکل گرفته و زیبایی و جلوه ای خاص به این هنر سنتی ایران بخشیده است .در اوایل دوره ی اسلامی از قرن دوم الی چهاردهم هجری قمری کتیبه های ظروف سفالین را کلمات قصار، گفته های بزرگان ضرب المثل ها و… در بر می گیرد که عموماً به شیوه کوفی بویژه در جدار داخلی و سپس بر کف و یا بر روی آن جای گرفته است .

گذشته از شیوه ی کوفی ساده ،شکسته و تزئینی از دیگر شیوه های نگارش است که در تحریر کلمات بر روی ظروف به کار گرفته شده است .بسیاری از نوشته های روی ظروف سفالین از نظر شکل حروف با نوع کتابت قرآن های اوایل دوره ی اسلامی هماهنگی و شباهت دارند که به نظر می رسد سفالگران از نوعی قالب چوبی ، فلزی یا استخوانی استفاده می کرده اند .

از انواع سفالینه ها که در قرون اولیه اسلامی با نوشته های کوفی همراه بوده می توان از سفالینه با پوشش گلی و زرین فام اولیه ذکر کرد کلمات حک شده بر روی این سفالینه ها مضامین سفارش به آزاد مردی ، تفکر قبل از انجام کارها ، صبر و بردباری و جود و بخشش و نکوهش حرص و تنگ نظری بازگو مینماید و نیشابور همواره یاد آور مهمترین مرکز سفال سازی و نگارش کوفی بر سفالینه هاست .(شکل 1   ).اثر عبدالرحمن عوفی در قرن چهارم هجری

 
1کاسه سفالین با لعاب شفاف و نوشته ی کوفی نیشابور قرن چهارم

شکل1 : کاسه سفالین با لعاب شفاف و نوشته ی کوفی نیشابور قرن چهارمکاسه سفالین نیشابور سده ی سوم هجری قمری مطابق با قرن ده میلادی

شکل2 :کاسه سفالین نیشابور سده ی سوم هجری قمری مطابق با قرن ده میلادی

(موزه آبگینه و سفالینه تهران)

اسه سفالین با لعاب شفاف و نوشته کوفی نیشابور مربوط به قرن چهارم هجری

شکل 3  : کاسه سفالین با لعاب شفاف و نوشته کوفی نیشابور مربوط به قرن چهارم هجری

خطوط کوفی روی بسیاری از ظروفی که بر زمینه ی سفید نقاشی شده ، تنها عنصر تزئینی را تشکیل  می دهد .این خطوط در آغاز آشکار و بدون تزئینات بودند ،اما روز به روز آرایش بیشتری یافتند . نیشابور،سمرقند ، افراسیاب مراکز اصلی تولید این ظروف بوده اند . (شکل3)

دراین دوره ساخت ظروف سفالین زیبا با لعاب شفاف و تزئینات و نوشته های کوفی با طرح گیاهان و حیوانات بسیار متداول گردید .(شکل4)

کاسه سفالین با تزئینات نقاشی شده ی رنگارنگ در زیر لعاب شفاف

شکل4: کاسه سفالین با تزئینات نقاشی شده ی رنگارنگ در زیر لعاب شفاف .

نیشابور قرن چهارم هجری این نوع ظروف نخودی رنگ در سده های دهم و یازدهم در نیشابور تولید می شدند، ظروف به طور کلی با ظرافت کمتری از ظرف های سیاه و سفید ساخته شده اند. اما تزئینات پر تخیل انسانی یا حیوانی جذابیت فراوان به آنها می بخشند. (شکل5)

یکر سفالین یک اسب از نیشابور متعلق به قرن نهم و دهم میلادی ( موزه ی رضا عباسی تهران)

شکل 5  :پیکر سفالین یک اسب از نیشابور متعلق به قرن نهم و دهم میلادی ( موزه ی رضا عباسی تهران)

جام با گلابه ی سفالگری :

نیشابور –قرن دهم /چهارم

گلابه ی سفالگری 1 ، یک گل رس رنگی غلیظ است که برای اندود کردن و روکش کردن ظروف سفالی و یا برای تزئین سفال قبل از لعاب دادن بکار می رود .بدنه ی جام در اینجا بی رنگ است که با یک لعاب گلی سفید به عنوان رنگ زمینه ، پوشانده شده است . طرح روی آن با گل قهوه ای اجرا شده و در نهایت یک لعاب زرد شفاف روی ظرف را پوشانده و به آن تأثیر بصری قوی و نیرومندی بخشیده است .نقاشی با گلابه ی سفالگری در نیشابورو در ماوراءالنهر 2تحت حکومت سامانیان در قرنهای نهم /سوم و دهم /چهارم رواج داشته است .محصولاتی با تکنیک مشابه و جذابیت کمتر در همان دوره در مرکز ایران نیز تولید می شدند.در این طرح علاقه ی C‌‌‌هنرمندان و بانیان هنرB اسلامی به طراحی های شعاعی ویا درمواردبه خصوصی طرح های ستاره ای وچلیپایی باخوشنویسی وخط نگاره ها ترکیب شده است .
1.Slip

2.سرزمینی که در بالای آمو دریاقرار دارد .

در این اشیاء کاربرد طرح های چلیپایی متداول است اما همانند سایر موارد در سفالگری اسلامی ،یک صلیب ثانوی در فضای سفال توسعه یافته که بدین ترتیب هم تأثیر و جلوه ی بصری محقق شده وهم ایجاد تعادل بصری که خواسته ی هنرمند و سفارش دهنده هر دو، بوده ،انجام پذیرفته است .

خط نگاره های روی جام به سختی خوانده می شوند ؛ اما طرح های نازک تزئینی که فضای دایره ی مرکزی و شعاع های سرامیک  را پوشانده ، به نوعی از خط کوفی عربی به شکل هندسی ، نشأت گرفته  است.این خطوط خوانا نیستند اما به نظر می رسد مضامین آنها دعاهای خیری باشد که در این گونه نوشته ها به طور معمول بدان برخورد می شود.(شکل6)

 

ظرف سفالی ،طراحی شده با گلابه ی قهوه ای زیر لعاب زرد رنگ عمق 9/25سانتی ،ارتفاع7سانتی مترشکل6  :ظرف سفالی ،طراحی شده با گلابه ی قهوه ای زیر لعاب زرد رنگ عمق 9/25سانتی ،ارتفاع7سانتی متر

ایران، قرن دوازدهم /ششم

پس از استفاده آغازین از بدنه های خمیر سنگی (شیشه ای )جهت تقلید از چینی آلات سفید چین سفالگران اسلامی در این روش مرسوم ،رنگ رانیز به تکنیک های خود اضافه کردند.ابتدا ،تنها یک رنگ به لعاب اضافه می شد؛کبالت برای رنگ آبی ،منگنزبرای رنگ ارغوانی ،و یا مانند نمونه ای که در اینجا آورده شده ،مس برای رنگ فیروزه ای مورد استفاده قرار می گرفت .با کاربرد لعابی از جنس سرب ،مس به رنگ سبز تغییر رنگ می دهد .

ولی تحت لعاب های قلیایی که بر روی بدنه ی خمیر سنگی به کار بسته می شد ، مس تبدیل به رنگ فیروزه ای می شود ؛واین رنگ مشخصه ی سرامیک ها   و گنبدهای کاشد کاری شده ی ایرانی ، از مرحله ی ابداع ، تا قرن های یازدهم /پنجم ودوازدهم /ششم است . طراحی بر روی کوزه به صورت خوشنویسی و با خط کوفی انتزاعی است .خوشنویسی در فرهنگ اسلامی دارای اهمیت بسیار والاتری نسبت به فرهنگ  غرب مسیحی بوده است .قرآن کنونی، نسخه ای از قرآن جاودانه ای است که به زبان عربی در بهشت موجود است .

به این ترتیب حروف و کلمات ، خوددارای تقدس بودند. از طرفی، ضدیت و مخالفت با تصاویر و به صورت اکید در زمینه ها و بافت های مذهبی ، تلاش جدی هنرمندان خوشنویس را برای کشف رموز وابداعات تزئینی درون بافت موادی چون سرامیک که اساساً چندان تناسبی با این نقش مایه های خوشنویسی شده ندارد را بیان می دارد .در این نمونه ، کلمات عربی به معنای شکوه ، جلال و خوشبختی قابل تشخیص بوده ولی باقی کلمات ناخوانا هستند و به طور کلی نتیجه گرفته می شود که خطوط توسط هنرمندی بی سواد ، طراحی شده است .(شکل7)

 

خمیر سنگ ، تزئین قالبی زیر لعاب قلیایی شفاف فیروزه ای رنگ

شکل7  : خمیر سنگ ، تزئین قالبی زیر لعاب قلیایی شفاف فیروزه ای رنگ

ارتفاع 8/21 سانتی متر ، عمق دهانه 2/9 سانتی متر

نتیجه گیری:

در پایان باید توجه داشت که سرگذشت تاریخ یک ملت همانا هویت، فرهنگ و عظمت و سنت هایی است که همگی در اعصار مختلف پدید آمده و در شکل گیری یک تمدن سهیم هستند. نوع زندگی انسان ها، گذشته و فنآوری آنها قابل مطالعه و تامل است تابتوانیم از تجارب و پیشرفت های آنان در جهت بهتر کردن فنآوری های روز استفاده کنیم. مسلما ملتی که از گذشته بسیار غنی و پرفراز و نشیب برخوردار است باید آنها را با این گذشته بیشتر آشنا کرد. این خود نیمی از راه است، یعنی شناختن فرهنگ گذشته یکی از راه های شناخت آثاری است که از آن برجای مانده است خصوصا سفال هایی که توسط زبده ترین هنرمندان ساخته شده و هر کدام شناسنامه ای تاریخی در جهت مطالعه بر روی اعتقادات و شرایط زیستی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن دوران می باشند.

 

منابع ومآخذ:

عباسیان،دکتر میر محمد،تاریخ سفال و کاشی در ایران،تهران:گوتنبرگ،چاپ دوم1379.

آلن،جیمز،ویلسون؛مترجم:شایسته فر، میترا،سفالگری اسلامی،تهران:مؤسسه مطالعات هنر اسلامی 1383.

شیخی،عباس،”سفال نیشابور جلوه گاه زیبایی و خلاقیت”، جاده ابریشم،ضمیمه شماره57 ، مرداد1382،ص120-121.

قوچانی،عبدالله،”تجلی علی(ع)برسفالینه های نیشابور”،کتاب ماه هنر،پیاپی31-32 ،فروردین 1380 ص17-19.

اکبری،فاطمه ،”هنر سفالگری وبررسی نقوش آن در ادوار اسلامی

( منبع اینترنت:www.honar.ac.ir  )

حائری،فرناز ،سفال اسلامی، تهران: نشر آزیموت و بنیاد نور

 مقاله ای از : ورجاوند، پرویز ، “سیری در هنر ایران و دیگر سرزمینهای اسلامی “

مدیریت طرح و برنامه ،سفالگری و سرامیک سازی ،تهران :سازمان صنایع دستی ایران ،1363

پایگاه اطلاع رسانی سازمان میراث فرهنگی ایران

Iranian cultural Heritage organization web site


فرمت word تعداد صفحه ۲۲ حجم فایل ۲۸ کیلو بایت

فهرست مطالب :

فن و هنر سفالگری –

فصل۱٫مقدمه۱

فصل۲٫چکیده۳

مهمترین تکنیک های تزیین ظروف در نیشابور۳

دسته های سفال با نقش کنده۳

نقوش سفال در ادوار اسلامی از مناظر مختلف۴

فصل ۳٫فن و هنر سفالگری۵

فصل ۴٫مهمترین تکنیک های تزیین ظروف در نیشابور۸

سفال با پوشش گلی۹

سفالینه با نقوش رنگارنگ۹

سفالینه با تزیین زرین فام۹

سفالیه با نقش کنده۹

سفالینه با لعاب یکرنگ۱۰

فصل ۵٫کلیاتی درباره سفال اسلامی۱۰

سفال گبری ۱۲

سفال سلجوقی ۱۲

سفال مینائی ایران۱۲

سفال دوره عثمانی۱۳

سفال دوره صفویه ایران۱۳

فصل ۶٫هنر سفالگری و بررسی نقوش آن در ادوار اسلامی۱۳

بررسی نقوش انسانی با توجه به جهان بینی عرفانی۱۴

بررسی نقوش انسانی مرتبط با مراسم ماه محرم۱۴

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با ادبیات۱۴

بررسی نقوش انسانی و ارتباط آن با مفاهیم نجومی۱۴

فصل ۷٫جام با گلابه ی سفالگری۱۸

فصل۸٫٫کوزه۲۰

نتیجه گیری۲۱

فهرست منابع و مآخذ۲۲

 

دانلود مستقیم مقاله هنر سفالگری word