مقاله در مورد کاخ عالی قاپوی اصفهان

پیش گفتار

نگار گری، ترجمه واژه ای و معرف هنری است که سالها با اصطلاح مینیاتور شناخته می شد و خود مینیاتور نوعی تزئینات ریز بر روی کتب و استخوان و عاج بود که در اروپا انجام می شد و از آنجا که اندازه نقاشی های این سبک، ریز و ظریف بود به مینیاتور شهرت یافت.

بر پژوهندگان هنر پوشیده نیست که هنوز در باب این هنر و شناخت و دریافت اصالت آن اثری به تمامی در دست نیست و اکثریت این پژوهشها توسط اروپاییان و قطعا با منطق صوری و بصری خاص خودشان انجام شده که همین امر به لحاظ عدم حضور دید و اندیشه شرقی، آنچنان که آموزه های گذشته آنها به ایشان آموخته باشد، تاثیری قابل توجه در عدم پدیداری برخی وجوه پنهان و اصیل این هنر بر جای نهاده است که جای بسی تأمل دارد.

« اگر چه تا کنون برخی از پژوهشگران ایرانی در روشن کردن نکات مبهمی از تاریخ نقاشی ایران توفیق یافته اند، اما روی هم رفته ایرانیان سهم چندانی در تحقیقات مربوط به این هنر، ادا نکرده اند.»

اما فارغ از تمام شرح و بسط های محتوایی و تاریخ نگاری، آنچه در اینجا قابل ذکر است نادیده انگاشته شدن رشد این هنر در ذهن هنرمندان و برخی از آثار خلق شده است که از زیر شاخه های هنر تصویر گری و نقاشی به طور عام می باشد که به اعتقاد من این بُعد از هنر را، از برخی همت ها دور خواهد ساخت.

صفاتی همچون خشکی دید هنرمندان نگارگر، تحجر و تعصب در اعمال تکنیکها و اصول کار، عدم توانایی هنرمندان نگارگر( شرقی و ایرانی) در پرداخت عینی تر(رئال) در تصاویر« عدم وجود پرسپکتیو و مانند آن» و تعدادی دیگر از بحثها پیرامون این هنر گرانمایه و به اعتقاد من هنوز ناشناخته که این مقاله به حد بضاعت تنها به بخشی از خصوصیات خواهد پرداخت.

آنچه در این گفتار به آن اشاره خواهد شد رهیافتی است جهت شناخت و معرفی بخشی از روند رشد تکنیکی و دیدگاه مقوله هنر تصویر گری در دوره صفوی و آن دسته از تصاویری که تا کنون از دید اکثر منتقدان، محققان و هنر شناسان و مخاطبان مستور مانده است، حال برای نخستین بار تحت عنوان« مشق های پنهان» معرفی، و به آن پرداخته می شود.

معرفی و تحلیل مشق های پنهان، به دلیل جدید بودن موضوع و ناشناخته بودن آن، زمان بسیاری را می طلبد تا توسط پژوهشگران متخصص از دیدگاههای مختلفی مورد بررسی قرار گیرد. این مقاله تحقیقی در حد گامی هر چند کوتاه از لحاظ زیبا شناسی، بعد تاریخی، فن شناسی و اصول حفاظت، این آثار را مورد بررسی قرار می دهد.

معرفی مشق های پنهان در کاخ عالی قاپوی اصفهان

بطور کلی آنچه به عنوان مشق های پنهان معرفی می گردد، موضوعی تحقیقی و پژوهشی است که آنچه می توان در توضیح آن قرار گیرد که این قسمت از ۴ بخش تشکیل می شود.

الف: تکیه گاه، که بصورت دیوار، جرز، طاقچه و بیشتر با مصالحی مانند آجر، گچ و کاه گل ساخته می شود.

ب: لایه آستر؛ که جهت پر کردن خلل و فرج تکیه گاه و همچنین مسطح و یکنواخت نمودن آن ایجاد شده و معمولا این لایه از گچ زنده و یا کاهگل و یا هر دوی آنها به وجود می آید.

ج: لایه بستر؛ برای آماده تر شدن سطح کار، یک لایه گچ نرم به صورت کشته بر روی لایه آستر می آید. این لایه نازک، سطح کار را کاملا مسطح و صیقلی می نماید.

د: لایه بوم کننده؛ برای حرکت راحت قلم مو بر روی سطح دیوار و همچنین جذب کمتر زنگ توسط گچ، یک لایه نازک از کتیرا یا سر شیم و موادی از این قبیل به همراه گل سفید گل سرخ یا به تنهایی بر سطح کار و بر روی لایه بستر پوشش داده می شود.

در شکل مقابل این لایه ها را می توان مشاهده نمود.

پس از اینکه لایه بوم کننده بر سطح لایه بستر آمد و سطحی مناسب جهت نقاشی پدید آورد، در بعضی از قسمتهای آ‎ماده شده برای نقاشی نما به دلایلی( که در این مقاله ذکر شده است) استاد کار نقاش یا شاگرد، طراحی هایی با قلم مو انجام داده اند و سپس نقاشی اصلی بر روی آن اجرا شده است که هیچگونه ارتباطی با هم ندارند. زمان اجرای این مشق ها، این شناخت بوده که این طرحها زیر لایه رنگ پنهان می ماند پس به همین خاطر این مشق ها هم از لحاظ موضوع و هم از نظر حرکت قلم مو کاملا آزادانه اجرا شده است.

اکنون پس از گذشت چهار صد سال از عمر این نقاشی ها در ساختمان عالی قاپو، در برخی قسمتها لایه رنگ سست شده و ریزش پیدا کرده و ما پس از بررسی و جستجو شاهد نمونه هایی از این مشق ها بودیم که با جست و جوی بیشتر و نگاه دقیق تر به قسمتهایی از نقاشی ها و لایه چینی ها که رنگ اصلی از بین رفته تعداد بیشتری از مشق ها به دست آمد که آدرس دقیق هر مشق نوشته شد و تصاویری از مشق ها تهیه گردید که نمونه هایی از آن را مشاهده می کنید.

این طرحها و خطوط را به طور اخص در میان گستره خطوط و تزئینات و کشته بری ها در بنای عظیم و با ارزش عالی قاپو مورد بررسی قرار داده ایم. در اکثریت این نمونه ها ارتباط مستقیم و زیادی را نمی توان بین این طرحها و تزئینات اصلی اطراف آن پیدا نمود.

آنچه قابل تأمل است، شیوه اجرای این عناصر است که بدون طراحی از پیش تعیین شده و مشخص اجرا شده است. شیوه طراحی دست آزاد بوده و با قلم مو به طور مستقیم بر روی دیوار اجرا گردیده است. شیوه کار این طرحها بسیار ساده است و در بسیاری از آنها، نقوش به صورت ناقص رها شده اند. محل قرار گرفتن این طرحها بسیار متنوع و تقریبا در میان تصاویر متفاوت دیگر است. گاهی از مواقع می توان اینگونه طرحها را در طاقچه ها و روی دوال ها دید و در برخی موارد می توان آنها را در اداره ها مشاهده نمود.

این نقوش کم نظیر از بعد موضوع، و ارزشمند از بعد اجرا، در برخی از تصاویر، تا کنون آن طور که باید مورد توجه محققان قرار نگرفته و اطلاع زیادی از وجود این طرحها در دست نبوده است.

ابتدایی ترین امر در بررسی و شناخت این عناصر یافتن این طرحها و تمیز دادن این نقوش از تصاویر اصلی تزئیناتی بود که با توجه به عدم حفاظت مناسب از تزئینات این بنا دچار آسیب های فراوان گردیده اند و همچنین به دلیل عدم جدی بودن طرحها و پنهان بودن آنها، مشاهده و ردیابی آن نیز بسیار مشکل است. چرا که در برخی از موارد تنها خطوطی تک فام و کمرنگ و محو از طرح باقی است. بدین ترتیب ذکر آماری دقیق از تعداد این طرحها و نقوش، امری مشکل ساز و نیازمند بررسی های گسترده تر و دقیق تر است چرا که برخی از نقوش هنوز زیر لایه های رنگ پنهان اند .

تعدادی نیز از بین رفته و مخدوش شده اند و تعدادی دیگر در ترکیب با تصاویر تزئینی هستند و آمار دقیق این آثار در مجموعه عالی قاپو مشخص نیست.
عنوان مشق های پنهان از آن جهت به این آثار اطلاق شده که این آثار از دید هنر دوستان پنهان مانده بود و نیز یکی از دلایل اجرای آنها بصورت آزاد، همین علم به پنهان ماندن آنها در زیر لایه های رنگ توسط هنرمندان بوده است. اما به مرور زمان و پس از فرو ریختن رنگهای رویی برخی از این آثار پیدا شد و حال بدنبال این تحقیق و بررسی اطلاق واژه ترکیبی« مشق های پنهان» موضوعیت پیدا می کند.

موضوع نقش ها

بطور اجمال این نقوش با سه موضوع انسانی، حیوانی و گیاهی دیده می شود که هر یک خود به عناوین دیگر قابل تقسیم بندی هستند. برای مثال فرمهای انتزاعی گیاهی و حیوانات که برخی واقع گرا و برخی دیگر به صورت خلاصه شده و انتزاعی طراحی شده اند.

الف: نقوش انسانی:

در مورد نقوش انسانی، در تمامی قسمتهای کاخ( بجز طبقه پنجم) آنچه تا کنون بدست آمده هفده طرح در اندازه ها و صورتهای متفاوت شامل طرح بدن کامل در حالتهای مختلف، چهره، نیم تنه و یا قسمتی از بدن است. عمده ترین نقوش در این دسته از طرح ها، ایرانی و دارای خصوصیات نقاشی ایرانی هستند.

البته در برخی موارد لباس در پرسوناژ ها به صورت فرنگی کار شده است. در برخی موارد طرح ها آنچنان آزادانه به اجرا در آمده که نمونه هایی شبیه به آن را در نقاشی های آن دوره که کاملاً سنت گرا و به گونه ای تقلید از اصول کلی حاکم بر این هنر است نمی توان سراغ گرفت. در برخی موارد می توان از این طرح ها استنباط فرمی طنز گونه که امروز تحت عنوان «مضحک قلمی »‌ یا با واژه غربی کاریکاتور شناخته می شود، داشت که از مباحث قابل بررسی در این مورد است. یکی از مشق ها که در طبقه ششم اجرا شده و از نمونه های منحصر به فرد است، مشقی است که با توجه به یکی از نقاشی های موجود در همان اتاق( بصورت مثنی برداری) صورت گرفته است.

ب: نقوش حیوانی:

همچنان که در کارهای اصلی در تابلو ها و تزئینات کاخ به اجرا در می آمده در مشق های پنهان نیز به چشم می خورد که خود به دسته پرندگان و سایر حیوانات قابل تقسیم است.

ج: نقوش گیاهی:

نقوش گیاهی به دست آمده در مشق های پنهان را می توان به انواع گل و برگ ختایی، نقوش اسلیمی، و طرح هایی از گل و برگ و درختان طبقه بندی نمود که همچون سایر عرصه های هنر نقاشی و نگارگری ایران در این حیطه نیز استفاده شده است. نمونه ای از ترسیم تنه درخت در طبقه سوم کاخ عالی قاپو وجود دارد که اجرای کلی و فرم آن بسیار شبیه به آ‎ثار شرق دور است ، خطوط بسیار با قدرت و سریع کشیده شده و ترکیب خاصی به وجود آورده است.

نگاه آماری به نقوش و پراکندگی آن:

از مجموع نقش هایی که تا کنون بدست آمده پس از بررسی های دقیق در عالی قاپو، هفت طرح در طبقه دوم، تعداد بیست نقش در طبقه سوم، بیست و شش اثر در طبقه چهارم و پنجاه و پنج مورد در طبقه ششم قابل مشاهده است. و اینکه چرا بیشتر نقوش در طبقه آخر بنای عالی قاپو به اجرا در آمده از موارد قابل بررسی است. از صد و هشت مورد طرح ذکر شده در مجموع حدود نوزده مورد در قسمتهای دوال و بالاتر قرار گرفته و بقیه موارد در محدوده ازاره ها و عمدتاً در قسمتهای پرده سازی به چشم می خورد.
از کل مشق های به دست آمده شصت مورد با رنگ مشکی اجرا شده . ما بقی آثار به وسیله رنگهای قهوه ای و گل سرخ ترسیم شده اند.

تحلیلی مختصر در مورد علت اجرای این مشق ها

هر کاری که صورت می پذیرد، دلیلی برای انجام آن وجود دارد. در این مورد خاص هم، خالقان این آثار، حتماً دلایلی برای انجام این کار داشته اند که ما بی خبر از آن هستیم ولی با توجه به نوع نقوش در بعضی جاها، مکان قرار گیری نقوش و یا ماده ای که برای طراحی استفاده شده می توان به نتایجی رسید و پاره ای از دلایل ایجاد چنین طرحها را استنباط نمود، با بررسی های انجام شده و طی بحث و گفت گو با استادان رشته های مختلف هنری( مرمت آثار تاریخی، پژوهش هنر، طراحی نقوش اسلامی و نگارگری) می توان دلایلی را برای ایجاد اینگونه طرحها بیان کرد:

۱- برخی از این طرحها، مشق های استادان برای شاگردان بوده.

۲- احتمالاً برخی از طرح ها جنبه سرگرمی داشته است.

۳- برخی از آنها تمرینی بوده برای اجرای اصلی در قسمت دیگر بنا.

۴- برخی از آثار در اثر شوخی نقاشان با یکدیگر خلق شده است.

۵- برخی از آثار برای عرض اندام و نشان دادن قدرت قلم هنرمندان به یکدیگر خلق شده است.

۶- برخی از آثار، آزمایش انواع رنگها با غلظتهای متفاوت برای قلم گیری یا رنگ گذاری بوده است.

۷- برخی از نقوش برای آزمایش سطح دیوار از نظر مقدار جذب رنگ بوده است.

۸- برخی از مشق ها برای آزمایش قلم مو برای قلم گیری بوده است.

۹- احتمالاً برخی از طرح ها، آزمون عملی برای شاگردان بوده تا مشخص شود چقدر کارکرده اند و در چه سطحی هستند.

۱۰- برخی از طرح ها که با قدرت بسیار بالایی کار شده احتمالاً کار اساتیدی است که برای کار اجرایی تزئینات به آنجا می آمدند و مورد آزمایش قرار می گرفتند که نمونه کاری باید از خود نشان می دادند و این کار به صورت مستقیم روی دیوار انجام می شده است.

۱۱- برخی از مشق ها، طراحی استاد است برای نشان دادن نوع طرحی که قرار است شاگرد در جای دیگر آن را کار کند یا کامل کند.

اینها دلایلی بود که طی تحقیقی مختصر بر روی این آثار، ذکر شد و برای بدست آوردن دلایل منطقی دیگر امید است که استادان فن با مورد توجه قرار دادن این نقوش« مشق های پنهان »‌ پا به عرصه گذارند و با پژوهش عمیق تری شیفتگان هنر ایران زمین را سیراب نمایند.

اهمیت معرفی، حفاظت و مرمت مشق های پنهان کاخ عالی قاپوی

همانطور که قبلاً نیز اشاره شد در پس فرو ریختن رنگهای تزئینات در برخی اماکن و یا پس از تمیز کاری در برخی از تابلوها، نقوش تک رنگ به صورت طراحی بدون پیش طرح آشکار شده اند. با حضور این مشق ها، مسئولیت حفاظت از آن بر دوش مرمت گران آثار تاریخی است. به دلیل ویژگی های خاص این آثار، مشکلات حفاظت از آن نیز دو چندان می شود.

این مشق ها از لحاظ بعد تاریخی و زیبا شناختی حائز اهمیت است . به نظر من باید به نحو مطلوب و با تحقیق درست در حد و حدود ارزش این نقوش به امر حفاظت آنها همت گماشت.

بدون در نظر گرفتن مبانی نظری مرمت، حفاظت و مرمت از این مشقها با توجه به اینکه نوع آسیب ها مانند نقاشی دیواری است تمام مراحلی که برای مرمت یک نقاشی دیواری انجام می شود، در مورد این مشقها نیز صدق می کند. و با توجه به مبانی نظری مرمت، برخورد یک مرمتگر با این آثار باید طوری باشد که با توجه به لایه نقاشی اصلی و همچنین تزئینات اطراف بتواند بدرستی تصمیم بگیرد تا هم لطمه ای به نقاشی اصلی وارد نشود و هم با بهترین روش این مشق ها را حفاظت کند و به نمایش بگذارد.

در صورت حفاظت و مرمت و معرفی کلی مشق های پنهان کاخ عالی قاپوی:

۱-   باید برنامه ای فراهم گردد تا بازدید کنندگان با این آثار تماس مستقیم نداشته باشند و هیچگونه آسیبی به آنها نرسانند.
۲-   با استادان تاریخ، نگارگری، طراح، پژوهش هنر، کاریکاتوریست و روانشناس مشاوره صورت گیرد.
۳-   معرفی این مشق ها برای مردم باید طی برنامه خاصی باشد تا مردم بتوانند با آنها ارتباط برقرار کنند.

منبع و ماخذ

با راهنمایی مهندس حسام اصلانی، استاد دانشگاه هنر اصفهان
اشرفی. م. م، «همگامی نقاشی با ادبیات در ایران»، ترجمه روئین پاکباز، ۱۳۶۷
این موضوع به صورت مفصل در پایان نامه کارشناسی مرمت آثار تاریخی یاسر حمزوی سال ۱۳۸۲ دانشگاه هنر آمده است.
یاسر حمزوی