همپا فایل | نمونه سوالات استخدامی
جایگاه زنان ایران در قبل از اسلام
از مقالات گروه رشته تاریخ
اشو زرتشت
مقارن و یا همزمان با مهاجرت آریاها به سرزمین ایران اشو زرتشت، پیام آور پندار نیک، گفتار نیک و کردار نیک، اصلاح اجتماعی بنیادین را آغاز کرد (بین 1200 تا 600 سال پیش از میلاد مسیح). به عقیده زرتشت، بالاتر از اهورا مزدا یا سرور دانا خدایی نیست و همه مظاهر طبیعت، تابع و فرمانبردار او 
هستند و در مرتبه ای پایین تر از او قرار دارند. زرتشت با اعمال جادویی و پرستش دیوان و قربانی های خونین مخالفت می ورزید. اینک شمار عظیمی از آریاهای باستان اندک اندک، صحراگردی را ترک گفته بودند و سکوت اختیار کرده بودند و به کشاورزی و باغبانی و زراعت غلات و حبوبات و درختکاری در مناطق و محل های ثابت می پرداختند. برای این گروه اکثریت، رسوم سابق گذشته و آداب دین مغان، دیگر مناسب نبود و اوضاع اقتصادی آنها با کیش و آئین مغان مطابقتی نداشت.
آنچه برای دوره صحرانشینی و چوپانی و بیابانگردی، امری آسان و عملی می نمود و ضرر و زیان اقتصادی چندانی به بار نمی آورد، در دوره جدید برای ساکنان قریه ها و شهرهای آریایی گران تمام می شد. با این حال کاهنان بر رسوم دیرین خود پایدار بودند و به هیچ اصلاحی تن در نمی دادند و همچنان به ساحری و جادوگری اشتغال داشتند. صحراگردهای تورانی آفت جان مردم کشاورز شدند.
آنان پیش از یورش به دهقانان آریایی به نام ارواح شرّانگیز یا دیوان، قربانی ها نثار می کردند. اشو زرتشت اعلام نمود که دیوهای معبود مغان و تورانیان، همگی زیانکارند و منشأ شر و بدی و فتنه و زشت کاری هستند و تورانیان، جانوران بی آزار را به بهانه قربانی در برابر معبد دیو هلاک می کنند و به مزارع سرسبز و درختان حمله می کنند و آنها را نابود می سازند.(8)
بنا بر تعلیمات زرتشت، پرداختن به کشاورزی و پاکیزه نگهداشتن آب و خاک و آباد کردن زمین در این آئین، امری بسیار پسندیده بود و اهورا مزدا به آن فرمان می داد. اما تعالیم زرتشت و عقاید او با مخالفت مغان (کاهنان و جادوگران) روبه رو شد.
زرتشت برای گسترش و تبلیغ عقاید خود به نزد یکی از امیران محلی شرق به نام «کی گشتاسب» رفت و دعوت خود را به او عرضه کرد. نخست گشتاسب تحت تأثیر بدگویی مغان، از پذیرش آئین او سر باز زد اما سرانجام با دیدن معجزه ای از او (شفابخشیدن اسب گشتاسب) خود و همسرش هوتوس و پسرش اسفندیار و سایر اعضای خانواده و سپاهیان به او ایمان آوردند.(9)
در حدود هزار سال پیش از میلاد مسیح که شاخه ایرانی اقوام هند و اروپایی برای گریختن از سرما و یخبندان های طولانی دشت های اوراسی (جنوب روسیه) و یافتن مناطقِ حاصلخیزتر برای سکونت و مأوا، به نجد ایران سرازیر و در آنجا مستقر می شوند با فرهنگ و تمدن سکنه بومی نجد ایران و تمدن عیلام در دشت بین النهرین آشنا می شوند. همان طور که قبلاً اشاره شد، زندگی و اقتصاد اقوام اخیرالذکر نیز بر مبنای کشاورزی بوده است.
بر اثر همنشینی و مجاورت با ساکنان بومی فلات ایران، تجدید نظر و تعدیل بیشتری در زندگی و باورهای آریاها پس از مهاجرت به وجود آمد. چنانچه اعتقاد به فرشته مؤنث موکل بر آب ها (آناهیتا) در آئین زردشتی رواج می یابد.
امشاسپندان و ایزد بانوان مؤنث در انگاره های زرتشتی
در آئین زرتشت که نوعی اعتدال را در باورهای قدیم تر آریاها پیشنهاد می کند، در کنار امشاسپندان (نامیرایان پاک) مذکر، امشاسپندان مؤنث را می بینیم: امرداد گه فرشته مؤنث موکّل بر بی مرگی و پژمرده نشدن گیاه است و خرداد، فرشته مؤنث موکل بر کلّیت و کمال و مظهر شادابی گیاهان و نجات افراد بشر است و اسفند (سپندارمد) الهه زمین و مظهر تحمل و بردباری است.(10)
زن در نامه مقدس اوستا
در آئین زردشت و در اوستا، نامه مقدس اشو زردشت، همه جا نام زن و مرد در یک ردیف ذکر می شود. هر آنچه در اوستا راجع به زن و مرد است، متضمن برابری حقوق می باشد و زنان و مردان پارسا با هم تقدیس می شوند. در بین همه باورها و اعتقادات دینی پیش از اسلام در ایران، به نظر می رسد کیش زرتشتی بیش از آئین های دیگر معتقد به مساوات در خلقت زن و مرد بوده است. برای نمونه در فصل یازدهم بُندَهِشْنْ که از آثار برجسته دینی در ادبیات زرتشتی است (به خط و زبان فارسی میانه) آمده است:
«اهورا مزدا، روان را به کالبد نخستین زن و مرد، مشی و مشیانه بدمید و آنها جاندار شدند و به آنها گفت شما تخمه بشر هستید، شما پدر و مادر جهانید، به شما موهبت کامل اندیشی بخشیده ام، پس نیک بگویید، کار نیک کنید و دیوان و خدایان دروغین را نستایید.»(11)
و در بخش گاهان از یَسنای اوستا، زرتشت می سراید:
«ای مزدا اهورا! به درستی می گویم، هر کس چه مرد، چه زن، در پرتو اندیشه نیک، بورزد آنچه را که تو بهترین کار شناخته ای، از پاداش فرشته موکل بر راستی و عدل و نیز از شهریاری مینوی (آن جهانی آسمانی) برخوردار خواهد شد.»(12) و در ارداویراف نامه چنین می خوانیم:
«پس دیدم روان مردی و زنی که زبان شان را بریده بودند. پرسیدم این تن ها چه گناهی کردند که روان آنها چنین پاد افره گران را تحمل می کند؟ سروش اهلا (پارسا) و ایزد آذر گفتند این روان آن مرد و زن دِروُنَد (پلید) و بد کُنش است که در میان زندگان، سخن دروغ و ناراست، بسیار گفتند.»(13)
نمونه هایی که ذکر شد، شواهدی بود بر تساوی مقام زن و مرد در انگاره های کیشِ زرتشتی.
مشارکت زن در امور اقتصادی درعصر هخامنشی
در لوحه های گنجینه هخامنشی که به زبان فارسی باستان است (در تخت جمشید)، سخن از تعیین دستمزد کسانی که کار می کنند، به میان می آید: مزد یک پیشه ور مرد، یک کارگر زن و مزد یک کودک.
و این نشان دهنده آن است که زنان نیز مانند مردان در کارهای اجتماعی و اقتصادی شرکت دارند.
باید اذعان کنیم که در سراسر تاریخ ایران پیش از اسلام، زن همواره به سایه تاریکِ تاریخ رانده شده است. در عهد هخامنشی و در عصر پارتیان اشکانی، گاه ما شاه دختی را می بینیم که لَختی سیمای مظلومانه خود را نشان می دهد تنها برای اینکه «وجه المصالحه» دو دشمن قرار بگیرد و به ازدواجی اجباری با دشمن تن در بدهد. در زمان پارتیان اشکانی مقام زن تنزل پیدا می کند و زنان در قسمت اندورنیِ خانه های نجبای پارتی زندگی می کنند که با قسمت بیرونی تفاوت داشت.
به طور کلی، مقام زن در نزد پارتیان، پست تر از مقام زن در نزد پارس ها و مادها می باشد.
در باره مقام زن در عهد ساسانیان، ما با نظرات متفاوتی مواجه می شویم و این تضاد از آنجا ناشی می شود که در گذر زمانه، به تدریج تحولات و تغییرات کلی و ریشه ای در تمام شؤون زندگی اجتماعی و خانوادگی و اقتصادی دوره ساسانی صورت می گیرد.
بارتلومه، شرق شناس آلمانی می گوید: در عهد عتیق و قدیمی تر ساسانی، زن شخصیت حقوقی ندارد و به هیچ وجه صاحب حق به شمار نمی رود و جزو اشیاء به شمار می آید. به عنوان نمونه چیزی به نام «ازدواج استقراضی» وجود داشته است که به موجب آن مرد می توانست زن خود را حتی بدون رضایت زن، مجددا به مرد دیگری شوهر بدهد.
بنا بر قوانین عهد عتیق ساسانی، زن اشرافی و زن غیر اشرافی از هر حیث تحت حکومت و قیمومت مرد است. تعالیم دختران، فقط به خانه داری محدود می شد. زن در عهد عتیق ساسانی، برده و تسلیم «کَذَگ خُوَدای» یا رئیس خانوار است. او به هیچ وجه حق معامله یا داد و ستد تجاری و اقتصادی را ندارد.
در سنت های عهد عتیق، داشتن پسر، وسیله سعادت دنیوی و اخروی را فراهم می سازد، ولی داشتن دختر هیچ اهمیت و فضیلتی ندارد. اگر کسی پسری نداشت، برای او بسیار مشکل بود که بتواند از پل چینوَت عبور کند پس باید لااقل برای خود پسرخوانده ای انتخاب کند.
در سنت عهد عتیق ساسانی، حتی تمام اعمال نیکوی زن به حساب شوهر نوشته می شود. اما بعدها در عهد جدید ساسانی، زن دارای حقوق مسلّمی شد که تا حدودی قوانین عهد عتیق را منسوخ و تعدیل کرد. زن در عهد جدید ساسانی به موجب یک سند قانونی می تواند در اموال مرد شریک باشد
ازدواج به وسیله یک واسطه، صورت می گیرد، مهر تعیین می گردد و آنگاه شوهر مبلغی را به زن می پردازد. اگر بعدها معلوم می شد که زن عقیم است، شوهر می توانست مجددا آن پول را از او بگیرد. زن می توانست نسبت به طلاقی که بدون رضایت او انجام شده، اعتراض داشته باشد، بدین صورت همه مالی را که شوهر به او داده است، می توانست برای خودش نگه دارد.
1- ازدواج پادشازن: دوشیزه ای با رضایت پدر و مادر به خانه شوهر می رفت. این خانم در منزل شوهر از همه امتیازات برخوردار بود و فرزندانی که می آورد، در این جهان و آن جهان از آنِ خودش بود و شوهرِ چنین زنی حق نداشت بدون رضایت او زن دیگری اختیار کند مگر در مواردی که بر طبق شریعت زردشتی مجاز شناخته می شد.
البته معلوم نیست که هر مرد، چند پادشازن می توانسته داشته باشد. ظاهرا تعدد زوجه های مرد به نسبت استطاعت او بود و مردان کم بضاعت، بیش از یک زن نداشته اند. مرد می بایست مادام العمر، پادشازن (کَذَگْ بانوگ) را نان دهد و از او نگهداری نماید و نفقه زن، جزو دیون مرد بوده است.
2- ازدواجِ اِوَگْ زن: دختری که یگانه فرزند پدر و مادرش بود، وقتی شوهر می کرد او را اِوَگْ زن می نامیدند و نخستین پسر آن زن، به پدر و مادر آن زن تعلق می گرفت و نام خانوادگی آن زن به این فرزند پسر داده می شد تا اجاق خانواده پدر دختر خاموش نشود.
3- ازدواج چَکَرْزن: اگر زن بیوه بعد از مرگ شوهرش، با مرد دیگری ازدواج می کرد، معتقد بود که این زن به چاکری شوهر اول، به خانه شوهر دوم رفته است.
4- ازدواج خودسرزن: اگر دختری، بدون اجازه پدر و مادر و یا قیّم، شوهر می کرد، امتیازاتی را از دست می داد و از پدر و مادر ارث نمی برد مگر اینکه پس از مدتی، رضایت بعدی پدر و مادر را جلب کند و آنگاه به مرتبه پادشازن برسد.
5- ازدواج سَتَرْزن: اگر مردی زن نگرفته یا بدون فرزند می مرد، خویشان وی به دوشیزه ای جهیزیه می دادند و او را قبل از شوهر دادن به نکاح مرد متوفی در می آوردند و شرط این نکاح چنین بود که آن دوشیزه و شوهر آینده او دست کم یکی از فرزندان خود را به نام مرد متوفی کنند.
پوشش در عهد ایران باستان
در فرهنگ واژه نامه فارسی میانه (پهلوی) ص94 (از انتشارات دانشگاه تهران) به واژه «چِوَتور» (چادر) برمی خوریم به معنی لباس و پوشش که از واژه های پهلوی است و نشان می دهد که چادر از ابتدای دوره ساسانیان و حتی قبل از آن دوره کاربرد داشته است زیرا برای آن واژه ای به وجود آمده است و آن را به کار می برده اند.
از سروده های فردوسی در شاهنامه این نتیجه به دست می آید که از ابتدای تاریخ یعنی از دوران پادشاهی جمشید و فریدون، زنان ایران «پوشیده روی» بوده اند چنان که در گرفتار شدن دو خواهر جمشید به دست ضحاک، می گوید:
دو پاکیزه از خانه جَمِّشید
برون آوریدند لرزان چو بید
که جمشید را هر دو خواهر بُدَند
سرِ بانوان را چو افسر بدند
ز پوشیده رویان یکی شهرناز
دگر ماهرویی به نام اَرنواز
به ایوان ضحاک بردندشان
بدان اژدها فَش سپردندشان
و نیز در پیامی که منیژه به بیژن می دهد آمده است:
به پرده درون دخت پوشیده روی
بجوشید مهرش بر آن مهرجوی
پس نتیجه می گیریم که زن ایرانی از همان دوران باستان، پوشیده رویی و حفظ حجاب را یک نوع وظیفه اخلاقی و سنتی خود می داند.
سنت ملی ایران باستان، بر این اساس استوار بوده که زن ها و مردهای غیر محرم با یکدیگر اختلاط نداشته باشند.
در تصویر یکی از قطعات فرش کشف شده در تپه پازیریک در دامنه کوه آلتائی 19 کیلومتری مرز مغولستان که در سال 1328 خورشیدی در کاوش های باستان شناسی به وسیله هیئت علمی روسی به دست آمده دو خاورشناس (آقایان بارنت و داتسون)، رؤسای هیئت بریتانیایی می نویسند: «نقش روی هر مربع صحنه ای است مشتمل بر تصویر دو ملکه که چادر بر سر دارند و مراسم مذهبی را انجام می دهند، این گونه صحنه ها بر روی نقوش مهرهای پارسی عهد هخامنشی دیده شده است.»
در خصوص حجاب نکته های دیگری نیز وجود دارد که یادآوری آن لازم است:
به طوری که از اوستا و کتاب های دیگر دینی ایرانیان باستان و مندرجات آنها و نیز اندرزنامه های دینی و اخلاقی گوناگونی که وجود داشته، استنباط می شود هر چند که رعایت حجاب در هیچ یک از دوره های ایران پیش از اسلام تکلیف و دستور دینی نبوده است اما جامعه ایرانی از دوران های باستان، حفظ حجاب و «پوشیده رویی» را یک نوع وظیفه اخلاقی و سنتی می دانسته اند که رعایت آن به تدریج جزو سنن ملی و وظیفه اخلاقی جا افتاده و پایدار مانده است.
علاوه بر این سنت ملی، پایه زندگانی خانوادگی جامعه ایرانی، همیشه بر این استوار بوده که زن ها با مردها آمیزش نداشته باشند و طرز زندگی در خانه ها هم به صورت بیرونی و اندرونی بوده است و اگر می بینیم که در شاهنامه اغلب نام «پسِ پرده» برده می شود، بیشتر منظور همین بوده است:
پَسِ پرده تو یکی دختر است
شنیدم که تخت مرا درخور است(20)
در مجموع، حقوق زن در دوران پیش از اسلام، کارنامه درخشانی نداشته است. در ایران قبل از اسلام، تضاد و اختلاف طبقاتی وجود داشته و در زمان ساسانیان بر رعایت نظم و سیستم طبقاتی شدیدا تأکید می شده است. مردم در جامعه ساسانی، به چهار طبقه روحانیان، جنگاوران، کشاورزان و پیشه وران تقسیم شده بودند و افراد هر طبقه ملزم بودند که فقط با اعضای طبقه خودشان ازدواج کنند.
هر چند اکثریت توده های مردم، چه مرد و چه زن، هر دو برده وار زندگی می کنند و ستمکش و بینوا در آتش بیداد طبقاتی می سوزند، اما باز هم این زن است که سهم بیشتری از نامرادی ها، ناگواری ها و اسارت ها را به دوش می کشد. بعضی از مورخان سعی کرده اند که سلطنت پوراندخت و آذرمیدخت را در اواخر عهد ساسانی نشانی از جاه و مقام و منزلت زنان برشمارند، اما اکثر صاحب نظران، نابسامانی و مغشوش بودن وضعیت عامه زنان را مد نظر دارند.
منابع
1- همان، ص458.
2- تاریخ اساطیری ایران، دکتر ژاله آموزگار (تهران، سمت، 1374)، ص75.
3- همان، ص17.
4 ـ پژوهشی در اساطیر ایران، دکتر مهرداد بهار (تهران، توس، 1362)، ص138.
5 ـ اوستا، کهن ترین سرودها و متن های ایرانی، دکتر جلیل دوست خواه (تهران، مروارید، 1374)، ص56.
6 ـ ارداویراف نامه (ارداویرازنامه) حرف نویسی، آوانویسی، ترجمه متن فارسی میانه، واژه نامه، فیلیپ ژینیو، ترجمه و تحقیق دکتر ژاله آموزگار.تهران، شرکت انتشارات معین و انجمن ایرانشناسی فرانسه، 1372)، ص92.
7 ـ زن در ایران باستان، هدایت اللّه علوی (تهران، هیرمند، 1377)، ص12.
8 ـ همان، ص12.
9 ـ ایران در زمان ساسانیان، آرتور کریستن سن، ترجمه رشید یاسمی (تهران، امیر کبیر، 1367)، ص353.
10 ـ همان، ص352.
11 ـ زن در ایران باستان، ص84.
12 ـ ایران در زمان ساسانیان، ص346.
13 ـ زن در ایران باستان، صص47 ـ 43
بسته کامل مقالات رشته جامعه شناسی و رشته روانشناسی
